Erfgoed met Dirk: De Neckermolen

De Neckermolen is een poldermolen van het type binnenkruier. Het kruiwerk, waarmee de molen op de wind kan worden gedraaid, zit binnen in de molen. Bij veel andere molentypen zit dit mechaniek buiten het molenlijf. Zoals bij de industriemolens op de Zaanse Schans.
Deze molen wordt ook wel grondzeiler genoemd, omdat de wieken tot vlak boven de grond komen. De molenaar kan vanaf de grond in de wieken klimmen om de zeilen voor te leggen. Of om te zwichten (= zeil minderen of geheel oprollen) bij wakkerende wind, want de molen mag nooit te snel draaien. De term zwichten bestaat nog steeds in onze taal.

Bij het op de wind kruien, draait de kap met het wiekenkruis naar de windrichting. Alleen het bovenste deel van de molen beweegt bij deze handeling. Daarom wordt een molen, waarbij het kruiwerk zich buiten het molenlijf bevindt ook wel bovenkruier genoemd. 

Bij de vierkante houtzaagmolens van het type Paltrok draait de hele molen mee tijdens het kruien. Dit type molen is zeldzaam geworden, er zijn er nog maar een stuk of vijf. Ze zijn te vinden op de Zaanse Schans, een nabij het station in Zaandam. In Spaarnwoude staat De Eenhoorn, tegenover de roeivereniging Het Spaarne. Dan nog een in Amsterdam aan de Kostverlorenvaart en tenslotte eentje in het openluchtmuseum in Arnhem.

De Neckermolen is gebouwd in 1631, is achtkantig en bestaat uit acht vlakken. Zo'n vlak heet in molenterm ook wel een veld. De meeste Nederlandse molens zijn als achtkanter gebouwd; een klein aantal is zeskantig. Poldermolens (of watermolens) staan meestal op de dijk in het open veld en hoeven dus niet hoog te zijn om voldoende wind te kunnen vangen. 

Dit in tegenstelling tot de industriemolens, die vaak bij of zelfs in de bebouwde kom staan. Deze zijn hoger gebouwd om de wind te vangen. Maar ook omdat het maalproces en het daarbij behorende 'gaandewerk' nogal wat ruimte vraagt. Gaandewerk is molentaal voor het mechaniek, zoals de molenstenen, de stampers en heien, of de zaagramen in de houtzaagmolen. Dit staat in een houten schuur, waar het molenlijf bovenop staat. Op de verdieping is rondom het molenlijf een z.g. stelling aangebracht, van waaraf de molen bediend wordt.

Het stilzetten van een draaiende molen heet in molentaal vangen en het mechaniek waarmee dit gebeurt, heet de vang! Men spreekt ook wel van de vang neerleggen. En het (weer) in werking zetten van de molen heet de vang ophalen. Dit stilzetten van de molen is een secuur werk, want er komt op alle draaiende onderdelen grote kracht te staan. Dit moet gelijkmatig kunnen 'afvloeien', anders kunnen deze onderdelen breken, met alle gevolgen van dien. 

Ook moet de molenaar opletten op brandgevaar, want tijdens het vangen of remmen, ontstaat er veel wrijvingshitte, zeker bij stormachtig weer. Dan bestaat het risico, dat de molen 'door de vang loopt' en zoveel warmte ontwikkelt, dat er brand ontstaat. Meer dan eens is er een molen hierdoor verloren gegaan. 

De vang zit bovenin de kap en wordt bediend met een lang touw, dat aan een hefboom hangt aan de achterkant van de kap. Ook bij de binnenkruier hangt dit touw buiten het molenlijf en wordt vanaf de grond bediend. Let er maar eens op, als je langs de Neckermolen vaart!

De Neckermolen is de enige nog overgebleven molen van de vier, die ooit het Wormer- en Jisperveld bemaalden. De andere drie waren:

• De Jispermolen. Stond aan de Wormerringdijk, ongeveer waar de dorpsweg van Jisp aansluit op deze dijk. Gesloopt in 1878.
• De Zuidooster. Deze stond bij de nog bestaande ophaalbrug over de ringvaart en wel aan een korte zijsloot van deze vaart. Gesloopt in 1926. Daar verscheen toen een kleine, stenen woning, welke er tot voor kort nog stond.
• De Poelmolen. Deze stond aan de Zaan, naast de sluiswachterswoning van de Poelsluis, waar wij wel eens doorgaan tijdens de Waterlandtocht. Gesloopt in 1878 en vervangen door het stoomgemaal Ceres. In 1990 kwam het nieuwe gemaal naast de Jispersluis in gebruik en werd De Ceres stilgezet. Het gebouw staat er nog en is thans woonhuis.

 Tot slot nog dit: De Neckermolen is tevens het woonhuis van de molenaar, een gebruikelijke situatie bij poldermolens. De molen is daarom niet te bezichtigen.

Dirk Molenaar